Zamanı gözlemlemek için çoğumuz artık sayısal teknolojiler kullanıyoruz fakat zamanında çokça kullandığımız klasik saatlerdeki akrep ve yelkovan bir hikayeye sahip.
Akrep kelime kökeni olarak araba ‘krb’ den geliyor ve aslında akrab sözcüğünden türemekte. Bize ilk başta zehirli bir böcek türünü hatırlatan bu kelime aslında ‘sivri uçlu çengel’ anlamına geliyor. Yani akrebe de ismini veren aslında iğnesi.
Yelkovan ise Türkiye’ye kendi dilinden geliyor ve ilk kullanımı yaklaşık 15 asır öncesinde tespit edilmiş. ‘Yel koğan’ olarak kullanılan bu kelimenin “boş gezen, havai” manası var ve yelmek fiili ise “koşmak, hızlı gitmek” anlamındadır. Akrepten daha hızlı hareketi muhtemelen ona bu ismi takmış olmalı.
İngilizce, akrep ve yelkovan kelime karşılıkları hour hand -yani saat eli- ve minute hand -yanj dakika eli-. Fransızcada ise yine Arapçadan aldığı kökle akrebe petite aiguille -yani küçük iğne- ve yelkovan ise grande aiguille -yani büyük iğne- olarak isimlendiriliyor.
Akrep ve Yelkovan neden sağa döner?
Akrep ve yelkovanın sağa dönmesi tamamen tarihsel arka plana sahiptir. Güneşin bir rutinde aynı yönde doğup battığını ilk keşfeden medeniyet Mısırlılardı. Bu durumun periyodikliği ise zamanı bölümlendirebilecek bir mekanizmayı mümkün kılıyordu. Bu sayede ilk güneş saatleri geliştirilmiş oldu. Güneş saatleri genelde bir meydanda tasarlanarak yüksek bir taşın gölgesinin düştüğü yere göre bölümlendirme ilkesine dayanıyordu. Bu saatlerin keşfedildiği coğrafya kuzey yarım kürede yer alırken, ekvatora daha yakın bir paralel dairede konumluydu. Güneşin doğuşu taşın gölgesini batıya düşürürken, tepeye ulaşması gölgeyi kuzey yönünde hareket ettiriyordu. Yani akrep ve yelkovanın sağa dönmesinin temelinde gölgenin sağa doğru çizdiği eğri izdüşüm yatıyordu. Güneş battığında gölge ise doğuya uzanarak uzuyordu.
Daha sonradan keşfedilen pendulumlu saatlerde bu gelenek sürdürüldü. Bu durum hatta ‘saat yönünde dönmek’ gibi bir kavram da yarattı. Ekvatorun güneyinde yer alıyorsanız eğer güneş doğumu ile birlikte gölgeyi sola doğru yönlendirecektir. İlk güneş saatlerinin keşfi eğer böyle bir coğrafyada olsa akrep ve yelkovanın sağa dönmesi yerine sola dönmesinden bahsedecektik.
Tabi bir de saniye göstergesinin hikayesi var. Ona bakmak için tıklayınız.
Kaynaklar:
Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi
